Proteststem of sloopkogel van onze democratie?

Veel Nederlanders voelen zich niet gehoord. De huizenmarkt zit op slot. De zorg piept en kraakt. Leraren zien dagelijks hoe de kwaliteit van het onderwijs onder druk staat. En de klimaatcrisis hangt als een donkere wolk boven de volgende generaties.

Dat zijn geen ingebeelde problemen, ze zijn echt. Het is begrijpelijk dat iemand die zegt “ik luister wél” aantrekkelijk klinkt. Geert Wilders biedt precies dat: een stem die scherp en duidelijk klinkt waar anderen aarzelend zijn. Voor velen voelt een stem op hem als een protest, een manier om eindelijk gehoord te worden.

Maar is dat protest ook een oplossing? Of sluipt er iets mee binnen wat we pas later herkennen?

Van straatgeweld naar subtiele erosie

In de jaren dertig van de vorige eeuw kwamen fascisten vaak met geweld aan de macht. Vandaag gaat het anders. Moderne autoritairen winnen verkiezingen en beginnen daarna instituties te verzwakken. Rechtbanken worden ondermijnd, kiesstelsels scheefgetrokken, media onder druk gezet. De buitenkant van democratie blijft, maar de kern wordt steeds holler.

Hongarije is een duidelijk voorbeeld. Viktor Orbán, steeds opnieuw gekozen, herschreef de grondwet en de kiesregels zodat zijn partij nauwelijks meer kan verliezen. In Italië werkt Giorgia Meloni aan hervormingen die een kunstmatige supermeerderheid creëren. In Israël probeerde Netanyahu het Hooggerechtshof te verzwakken, met massale protesten tot gevolg. En in de VS liet Trump zien dat zelfs de oudste democratie wankelt als instituties doelwit worden.

Als dit elders gebeurt, waarom zouden wij dan denken dat Nederland immuun is?

Waarom populisme aantrekkelijk klinkt

De aantrekkingskracht van populisten is begrijpelijk. Ze spelen in op gevoelens die velen van ons herkennen.

Angst en onzekerheid
Wie een huis zoekt, voelt de uitzichtloosheid van de woningmarkt. Zorgverleners zien tekorten die hun werk bijna onmogelijk maken. Ouders en docenten zien hoe het onderwijs worstelt. En de klimaatcrisis versterkt het gevoel dat er meer dreigt dan we aankunnen.

In die context klinkt het geruststellend als iemand zegt: “Jij verliest door hen.” Maar helpt dat ons echt vooruit, of wijst het vooral een schuldige aan?

Nostalgie
Als het heden chaotisch voelt, lijkt het verleden aantrekkelijker dan het was. Populisten beloven die orde terug te brengen. Maar kan dat echt? Of verkopen ze vooral een droombeeld?

Helderheid
Waar gevestigde politici vaak twijfelen en compromissen sluiten, brengen populisten duidelijke slogans: “Stop de migratie.” “Ons land eerst.” Dat voelt fris. Maar lossen die slogans complexe problemen als zorg, onderwijs, klimaat of woningnood werkelijk op?

Het wij-zij-denken
Populisten beloven op te komen voor het “echte volk” en tekenen een scherpe scheidslijn: wij tegenover zij. Het geeft houvast. Maar tegen welke prijs? Als groepen worden uitgesloten, wie bepaalt dan wie de volgende is die buiten de boot valt?

Wilders gaat hierin ver. Hij wil moskeeën sluiten, de Koran verbieden en migratie afschilderen als een existentiële dreiging. Helpt dat Nederland vooruit, of schuift het de echte problemen alleen maar verder weg?

Een partij zonder tegenmacht

De PVV kent maar één lid: Geert Wilders zelf. Geen partijstructuur, geen leden, geen intern debat. Wat zegt dat over de belofte namens het volk te spreken? En belangrijker: als er binnen zijn eigen partij geen ruimte is voor kritiek, hoeveel ruimte blijft er dan straks in ons land?

Het echte gevaar: gewenning

Het gevaar zit niet in tanks op straat. Het zit in geleidelijke verschuivingen die normaal lijken. Een wet hier, een regel daar, en stap voor stap verschuift de grens van wat we vanzelfsprekend vinden.

Hongarije houdt nog steeds verkiezingen, maar echte competitie is er niet meer. Italië experimenteert met kunstmatige meerderheden. Argentinië koppelt economische radicaliteit aan culturele oorlogstaal.

En dichter bij huis? Leiders als Wilders, Le Pen en Abascal schuiven telkens de grenzen van het toelaatbare een stukje op. De vraag is: merken we dat nog, of zijn we er al aan gewend geraakt?

Wat de geschiedenis ons leert

De twintigste eeuw waarschuwt ons. Democratieën stortten vaak in door drie factoren tegelijk: economische instorting, politieke versnippering en zelfgenoegzaamheid bij de elites. Precies die combinatie maakte in de jaren dertig de weg vrij voor autoritarisme.

Zien we vandaag niet opnieuw dezelfde ingrediënten ontstaan?

Waarom democratie de moeite waard is

Democratie is frustrerend. Ze is traag, rommelig en vaak onbevredigend. Maar juist dat ongemak is haar kracht. Het zorgt ervoor dat we verandering bereiken zonder geweld, dat meningsverschillen geen vijandschap worden, dat macht gecorrigeerd kan worden zonder revolutie.

Autoritaire systemen beloven stabiliteit. Maar die stabiliteit is vaak de stilte van minder rechten, minder kritiek, minder toekomst. Welke stilte willen we?

Geen abstracte strijd

Democratie speelt zich af in concrete vragen:
– Zijn rechters straks nog onafhankelijk?
– Zijn verkiezingen eerlijk?
– Kunnen journalisten hun werk doen?
– Voelen burgers zich vrij om zich uit te spreken?

En minstens zo concreet: lossen we de zorgtekorten op? Bouwen we genoeg huizen? Investeren we in onderwijs? Pakken we de klimaatcrisis serieus aan? Of verliezen we tijd door vooral vijandbeelden te versterken?

De verantwoordelijkheid vandaag

Nieuwe autoritairen rekenen erop dat burgers te moe, te verdeeld of te cynisch zijn om weerstand te bieden. Maar geschiedenis laat zien dat democratieën alleen overleven als burgers weigeren extremisme te normaliseren en instituties te verdedigen; ook tegen leiders die zeggen in hun naam te handelen.

De vraag is niet meer of radicaal-rechts bewegingen macht kunnen krijgen. Dat is al gebeurd. De vraag is: verdedigen wij onze democratische vrijheid nu ze nog van ons is?

Een oproep aan Nederland

Democratie valt niet in één nacht. Ze rafelt langzaam uit elkaar, vooral als burgers hun stem gebruiken als protest of uit schouderophalen.

Wilders biedt woede verpakt als helderheid. Maar achter die helderheid liggen geen oplossingen voor woningnood, zorg, onderwijs of klimaat. Daarachter ligt een visie die bepaalt wie er wel en niet bij hoort – en die vrijheden verzwakt die we nu nog vanzelfsprekend vinden.

Ons stembiljet is meer dan een keuze voor een regering. Het is een schild waarmee we de spelregels beschermen die ons allemaal beschermen.

Dus de vraag aan onszelf is simpel maar groot: gebruiken we onze stem om frustratie te uiten, of om de fundamenten te verdedigen die ons land vrij houden?

Want één ding leert de geschiedenis: wie de sleutels weggeeft waarmee vrijheden worden ingeperkt, ontdekt te laat hoe moeilijk het is om ze terug te winnen.